-
XV.mendean(beharbada lehenago ere), euskal arrantzaleek Labadorren eta Ternuan baleak ehizatzen zituzten. Jarduera horrek onura ekonomiko handia ekarri zion Euskal Herriari.
-
XVI-XVII.mendeetan, Labadorren eta Ternuan 9000 pertsona inguru murgildu ziren arrantzatzeko. Hala ere, denborarekin indarra galdu zuen balearen ehizak baina Ameriketako iparraldeko kostak beste arrain batzuen harrapaketarako ohiko urak ziren euskal arrantzaleentzako.
-
1539an, Trentoko Kontzilioaren ondorioz San Ignazio Loiolakoak sortu zuen Jesusen Lagundia (Jesuitak). Talde honek printzipio doktrinal nagusiak jasotzeaz aparte, modu berezian landu zituen irakaskuntza esparruko zereginak. Jesuiten eraginez hainbat ikastetxe eta unibertsitate sortu zen gure inguruan eta munduan zehar ere.
-
1545-1563 bitartean,Trentoko kontzilioan hartutako erabakiengatik Elizak tokian tokiko hizkuntzetan erlijio gaiak sustatzen jarraitu zuen. Elizkizunetako atal batzuk (sermoiak esaterako) eta dotrina euskaraz ematen ziren Euskal Herrian.
-
-
Europan garatu zen eta Euskal Herrian modu mugatuan batean joera ideologiko eta kultural honen eragina egon zen.
-
Ilustrazioak espiritismoaren tradizio filosofikoak jaso eta arrazionalismoa gainditu zuen.
Deskartesek eraikitako kezka metodikoa bizitzaren arlo guztietara zabaldu zen. -
1668an jaio zen Saran (Lapurdin). Etxeberrik lehenengo ikasketak Pauen jesuitekin egin zituen, jarraian Okzitaniako Tolosako Unibertsitatean lortu zuen medikuntzako batxiler-gradua. Medikuntzatik at letra-gizona ere izan zen. "Euscal-herriari eta Euscaldun guztiei escuarazco hatsapenac latin icasteco" lana idatzi zueneta baita hiztegi, bat ere, euskaraz, latinez, frantsesez eta gaztelaniaz atondua. Larramendik ezagutu eta erabili zuen, baina badirudi betiko galdu zela
-
Euskaltzale handia zen eta aurreko gizaldiko euskal idazleen lanak irakurriak zituen. Sarako erretorea buruzagi eta aitzindaritzat zeukan eta haren lanari jarraipena eman nahi izan zion. Idatzi zituen bere idazlan guztiak euskararen ingurukoak izan ziren, bere garaian erlijiosoa ez zen idazle bakanetakoa, eta erlijio gaiez kanpora ibili zen ia bakarra.
-
Pedro Ignazio Barrutia
Aramaion jaio zen 1682an eta Arrasaten hil zen 1759an 77 urterekin
Idazle hau ezaguna da gehienbat antzerkia idazteagatik, eta hainbat obra egiteagatik nahiz eta bakarra izan famatua.
Elizgizona zen Aramaioko herrian eta baita Arrasateko izkribaua.
Esan bezela, bere lan famatuena 1711 eta 1752 bitartean idatzi zuen “Acto para la Nochebuena” izenburuaz.
Erderatik euskarara aldaturiko obra da
Beste lan batzuk:
+Teatro zaarra. Gabonetako ikuskizuna. Gabon-sariak -
Erresuma Batuan 1688an Glorious Revolution iraultza egon zen eta horren ondorioz demokrazia parlamentario modernoaren oinarriak jarri ziren.
-
Manuel Larramendi, Aita Larramendi bezala ere ezagutua, 1690an Andoainen jaio zen idazle jesuita izan zen. Euskararen defendatzaile sutsua zen eta kultura handiko gizona zenez, jarraitzaile anitz izan zituen. Bere idazlan gehienak gaztelania jasoan egin zituen; hala ere, euskaraz egin zituenak ere txukuntasun handikoak ziren. Bere garaiko idazle askoren gidari ageri zaigu, euskarazko lan askoren zuzenketak egin eta atarikoak idatzi baitzituen.
-
1700-1808 bitartean borboitarren lehen aldia eman zen:Joera zentralista, Ilustrazioaren ondorio izan zen Despotismo Ilustratuarekin batera, nabarmena izan zen.
-
Tronua austriar dinastia izatetik borboiena izatera igaro zen; Karlos II.a hil eta Filipe Borboikoa, Anjouko dukea, errege bihurtu zen. Azken hori berehala egin zen ezagun erresumaren indar politiko osoa zentralizatzeko zuen nahiagatik.
-
XVIII.mendean Frantziako borboiek monarkia absolutua agortuta zegoela agerian jarri zuten. Ez zeukaten garaiko egoera politiko eta sozial errealari erantzuna emateko proiekturik eta ondorioz absolutismoaren ideia gaindituta zegoen: askok entziklopedismoaren bitartez erregetzaren oinarri sagaratuak suntsituta zeuzkaten eta René Descartesen zein ostekoen idealismoak sakon eragin zuen gizartearen alderdi guztietan. Gainera, Erresumaren dirubide guztiak agortuta zeuden.
-
Larramendismoa (foruak galtzearen ondorioz sortu): Larramendismoaren korronte ideologikoa XVIII. mendearen lehenengo zatian garatu zen, eta andoaindar idazlea izan zen korronte horri izena eman ziona. Ezaugarri nagusiak:Gipuzkoako foruen defentsa, Foruak Gipuzkoako lege berezitzat defendatzea eta Foruen defentsa aldarrikatzailea bilatzea.
-
XVIII.mendean: Garaiko euskal idazle askoren jarduna tokian tokiko apaizek eta eleizgizonek zeuzkaten beharrak asetzeko egin zen. Beste alde batetik, eten barik eman ziren argitara jende xehearentzako dotrinak eta debozio liburuak.
-
XVIII. mendean Jesuitek eragin handia izan zuten garaiko kulturan, gizartean, finantza giroetan eta maila politikoan (Talka egin zuten erresumaren interesekin Ameriketan zuten ustiaketagatik). Interes desberdinak zituzten taldeek (absolutistek, jansenistek eta filosofo ilustratuek) bat egin zuten beraien aurka eta presioa egin zuten Jesuiten Lagundia sozialki baztertzeko.
-
1703ko abenduaren 29an Hernanin jaio zen. Bere lanak gehienbat gipuzkeraz eta zertxobait bizkaieraz idatzi zituen.
-
1707.urtetik aurrera argitaratu ziren “Antolaketa Berrirako Dekretuetan” Aragoi, Valentzia, Katalunia eta Mallorcaren egoerak guztiz aldatuko zituzten dekretuak.
-
Oiartzunen jaio zen 1708an eta Italian hil zen 1782an 74 urterekin
Euskal idazlea eta jesulaguna izan zen
Iruñean egin zituen filosofiako eta teologiako ikasketa
Nafarroako herrietan ibili zen predikari lanetan eta misioak egiten
Hizlari fama handia lortu zuenez gero Euskal Zizeron ezizena jarri zioten
Karlos III.ak 1767an jesuitak Espainiatik botatzean Italiara joan zen eta bertan pasatu zuen bere bizitza osoa.
Goi-nafarrera erabiltzen zuen idazterakoan
Larramendiren eskolak -
1712an, "Escuararen hatsapenac" idatzi zuen. Saiakera elebiduna zan zen, euskaraz eta latinez idatzitako euskararen apologia-lana.
-
Espainiako errege berriak Filipe V.a izenarekin agindu baino lehenago eman zen. Hitzarmenagatik Espainiak munduan zehar sakabanatuta zituen kolonia ugari beste erresuma batzuen esku utzi behar izan zituen. Ternuako portuak erabiltzeko zuen lehentasuna galdu zuen eta euskal baleazaleentzat kalte izugarria izan zen. Baita ere, betirako galdu zuen Herbereetako lurraldeekin zuen lotura galdu zuen Espainiak, Germaniako inperioaren ardurapean utziz.
-
1713-1722 bitartean Joannes Hego Euskal Herrira joan zen eta Berako udalarekin sinatu zuen bere lehen kontratua mediku bezala.
-
Ondorengotza Gerraren ondoren, Espainiako hainbat lurraldetan jokabide desberdina ekarri zuen: Nafarroak, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak, Filipe V.aren alde egin zutenez, eutsi egin zioten euren foru egoerari.
-
1718an, Filipe V.ak barneko mugak kostaraino eraman zituen euskal burgesiaren eskaerari erantzunez. Aldaketa horrek izugarri altxatu zituen lehengai batzuen prezioak eta herri xehea matxinatu egin zen.
-
1718an, "Lau-urdiri gomendiozco carta, edo guthuna" idatzi zuen, Lapurtarren Biltzarrari egindakoa.
-
1721an Jesusen Lagundian sartu zen Iruñean eta Valladoliden ikasten egon ondoren. 26 urterekin apaiz egin zen. Bilboko Jesusen Lagundiaren eskolako gramatika irakasle izendatu zuten, eta garai hartan hasi zen hizlari gisa ospe handia hartzen.
-
1725eko urrian Azkoitiko mediku ageri zen. Bezeroen artean Jesusen Lagundiko kideak zeuzkan, haien artean Kardaberaz edota Larramendi zituelarik.
-
1728an Filipe V.ak euskal komertziante talde bati Venezuelan salerosketak egiteko baimena eman zion. Horrela, talde horrek herrialde hartako Cumaná, Margarita eta Trinidad lurraldeetako produktuak eskuratzeko aukera izan zuen.
-
1728-1785 bitartean, Caracasko Gipuzkoar Konpainia egon zen, non Venezuelarekiko merkataritzaren monopolioa zuen. Dirudienez, horren eraginez sortu ziren Euskal Herrian hainbat ekintza kultural; horien artean, “Euskalerriaren Adiskideen Elkartea”
-
1728an "De la Antigüedad y universalidad del Bascuence en España" argitaratu zuen. Euskara Espainiako jatorrizko hizkuntza bakarra dela defendatu nahi du. Larramendiren ustez, euskaldunak dira espainiarrik petoenak, garbienak. Tubalismoa da agertzen duen ideietako bat.
**Tubalismoa iberiar eta euskal historiografiaren adarra da. Bere ezaugarri nagusia euskal herriari (eta honekin batera, iberiarrei) jatorri mitikoak (Tubal, Noeren iloba) ematea zen. -
Frantzisko Xabier Munibe Idiakez
edo gehiago ezagutua Peñafloridako konde bezala, Azkoitian jaio zen 1729an eta Bergaran hil zen 1785ean 56 urterekin.
Euskal idazle eta musikagilea
Euskal Herrian Ilustrazioaren ideiak zabaldu nahian Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortu zuen
Azkoitiko jesuitekin egin zituen lehenengo ikasketak baina ondoren, Tolosara joan zen zientzia ikasketak egitera arte ederretan prestatzen zelarik.
Euskal Herrian izandako Ilustrazioko eredu da Munibe -
1729an “El Imposible Vencido. Arte de la Lengua Vascongada” (Ezina, egina) argitaratu zuen; euskararen lehen "arte" edo gramatika argitaratua dela esan daiteke. Garai hartako jakintsuen artean oso zabaldua zen ideia baten arabera, hebreerak, grekoak, latinak eta beronen eratorriek bakarrik zuten gramatika bat. Euskara bezalako hizkuntzak, berriz, jende ezjakinaren hizkerak ziren, Horiei erantzunez idatzi zuen liburu hau Aita Larramendik.
-
1730-1785 bitartean euskaldunek monopolioa izan zuten lurralde haietan, ingelesak eta holandarrak baztertuz. Gehienbat tabakorriaren eta kakaoaren garraioaz arduratu ziren. Bertako bizitza politikoan eta militarrean eragina izan zuten eta korso patentea eduki zuten hango itsasoetan garraiatzen ziren merkantzien gainean.
-
1736an Loiolan jarri zen bizitzen eta bertatik Gipuzkoako eta Bizkaiko herrietara abiatzen zen predikari.
-
1745ean “Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence, Latin” argitaratu zuen. Espainiako Errege Akademiaren Autoritateen Hiztegia argitaratu berria zela, Larramendik oso-osorik euskaratu nahi izan zuen, erdaldunak euskal hizkuntzaren aberastasunaz konbentzitzeko. Herriz herri galdetuz eta liburuak arakatuz hitz andana bildu zuen.
-
1749an izan ziren matxinada batzuen ondoren euskaldunek herrialde hartan zituzten erregaliak(pribilegioak) eten egin ziren.
-
1749an hil zen Azkoitian.
-
1754an, “Corografia de Guipuzcoa edo Corografía o descripción general de la muy noble y leal Provincia de Guipúzcoa” argitaratu zuen Aita Larramendik. Gipuzkoako geografia eta bertoko herritarren ohiturak, jantziak, dantzak, hizkuntza eta ogibideak azaltzen dituen lan etnografikoa.
-
1756-1758 bitartean, “Sobre los fueros de Guipúzcoa” bere garaian ezin argitaratu izan zen saio politikoa izan zen. Pirinioko Herrialde Batuak izeneko egitasmoaren alde hitz egiten du, non zazpi euskal lurraldeak estatu aske batean batuko ziren. Bere batzar nagusian, diputatuek euskaraz jakitea nahitaezkoa izanen zen.
-
1758 eta 1759. urteetan Pombaleko markesak Portugaletik egotzi zituen Jesuitak eta beraien kolonietako lurretan zeudenak Vaticanora bidali zituen.
-
1759-1788 bitartean Karlos III.ak tronuan zegoela gauzatu zituen joera zentralistako ideiak, estatu barruko komunikabideak, administrazioaren zerbitzuak eta posta garatuz.
-
Aita Asteteren "Catecismo" obraren itzulpena eman zuen argitara 1760an
-
Loiolako Ignaziori buruzko hiru obra plazaratu zituen 1761ean: "Aita San Ignacioren Egercicioen Gañean Afectoac bere Egemplo, ta Doctrinaquin: edo Egercicioen IIen partea", "Aita San Ignacioren Egercicioen III garren Partea eta "Aita San Ignacioren Egercicioen Gañean, orien lau asteetako Meditacio laburrac, edo Egercicioen laugarren partea"
-
1761 amaieran, euskarari buruzko lehen obra eman zuen argitara: Eusqueraren Berri Onac, eta ondo escribitceco, ondo iracurtceco, ta ondo itzeguiteco Erreglac. bederatzi ataletan banatua da eta euskara goraipatzeaz gainera erlijiorako zein hizkuntza egokia den azaltzen zuen
-
1763.ean Frantziako Luis XV.ak kolonietako diruak bidegabe erabili zituztela eta, Frantziako lurretik egotzi eta jabetza gabe utzi zituen Jesuitak.
-
1766an, Gipuzkoan, jauntxoek baserritarrak zerealen prezioa merketzera derrigortu zituzten eta ondorioz hainbat matxinada eman ziren, Bergaran, Tolosan eta Donostian, besteak beste.
-
1767an Karlos III.ak Jesuitak kanporatu zituen Espainiatik.
-
1767.ean Espainiako Karlos III.ak Jesuitak erresumako lurralde guztietatik bota zituen. Konpainiaren jabetza guztiak inkautatu eta kolonia batzuetako misio lurrak uztera derrigortu zituen.
-
1767an Karlos III.ak jesuitak Espainiatik botatzean, Italiara jo zuen beste jesuitekin batera
-
1770ko urriaren 18an hil zen Bolonian(Italia). Hil ondoren berak plazaratu gabeko hainbat obra argitara eman ziren.
-
1773an Aita Santu izendatu berriak, Clemente XIV.ak, Jesuiten Lagundia indargabetu egin behar izan zuen. Egoera honek bultzatuta, Jesuita askok erbesteratu eta bizimodua beste herrialde batzuetan egin behar izan zuten (Italian, Errusian eta Prusian esaterako)
-
1775-1783 bitartean Ipar Ameriketako kolonietan independentzia gerratea eman zen.
-
1789-1799 bitartean, Frantziar Iraultzan, oinarri nagusia aristokraziaren eta elizaren aurka joatea zen. Horrela hiritarren kontzeptua garatu zen eta demokrazia unibertsalaren printzipioa nagusitu zen. Bestalde, estatu-nazioaren ideia indartu zen berdintasunaren izenean (herri bat, nazio bat, kultura bat, hizkuntza bat…)
-
1789an Frantziako Iraultzak indar handia hartu zuen eta urte horretan aprobatu zuten “Gizakiaren eta Hiritarren eskubideen deklarazioa”.
-
1792an, hainbat gora-beheraren ondoren, monarkia saihestu eta Errepublika ezarri zen.
-
1799an Napoleon Bonapartek agintea indarrez hartu zuen iraultzaren printzipio batzuetan oinarrituta. Gainera, Europan zegoen oreka eta joko politiko-militarraren arauak goitik behera aldatu zituen.
