XVIII. MENDEKO TESTUINGURUA (ANE ETA NEREA)

IGNAZIO LOIOLAKOA

Period: Nov 24, 1491 to Nov 24, 1556

Eneko Loinaz Loiolako azpeitiarra, Ignazio Loiolakoa (Azpeitia, 1491 - Erroma, 1556), Jesusen Lagundiaren sortzailea izan zen.

EUSKAL ARRANTZALEEN BALE EHIZA

Period: Nov 21, 1501 to Nov 21, 1700

XV. mendean hasita, eta behar bada lehenago ere, euskal arrantzaleek Labadorren eta Ternuan baleak ehizatzen zituzten. Jarduera honek onura ekonomiko handia ekarri zion gure herriari. XVI eta XVII. mendeetan arrantza mota honek 9.000 lagun inguru murgiltzen zuen hango uretan.

TRENTOKO KONTZILIOA

Period: Nov 24, 1545 to Nov 24, 1563

Trentoko kontzilioa Erromako Eliza Katolikoak burututako batzar multzoa izan zen. Trento hirian egin zen, Italia iparraldean, orduan gotzain-printze baten menpeko hirian. Ondorioak:
- Elizak tokian tokiko hizkuntzetan erlijio gaiak sustatzen jarraitu zuen.
- San Ignazio Loiolakoak sortu zuen Jesusen Lagundia.Talde honek printzipio doktrinal nagusiak jasotzeaz aparte, modu berezian landu zituen irakaskuntza esparruko zereginak.

DESCARTES

Period: Nov 21, 1596 to Nov 21, 1650

Arrazionalismoa gailendu egin zen eta Descartes (La Haye en Touraine, 1596 - Stockolm, 1650) eraikitako kezka metodikoa bizitzaren arlo guztietara zabaldu zen. Descartes filosofo, matematikari eta zientzialaria frantsesa izan zen.

Descartes Filosofia modernoaren aita kontsideratzen dugu. "Duda sistematikoa ezagutzaren printzipioa da." "Gizakiak duen perfekziorik handiena hautamen librea da, honek egiten baitu gizakia laudagarri edo gaitzesgarri."

ILUSTRAZIOA GARATU

Period: Nov 21, 1601 to Nov 21, 1701

XVII. eta XVIII. mendeen artean Argien Garaia edo Ilustrazioa izeneko mugimendua garatu zen Europa osoan zehar, batez ere Alemania, Frantzia, Erresuma Batuan... Garai filosofiko eta zientifiko aberatsa izan zen. Eukal Herrian, modu mugatuan bada ere, izan genuen joera ideologiko eta kultural honen eragina.

MANUAL DEBOZIONEZKOA

Nov 27, 1627

Manual Devotionezcoa, edo ezperen oren oro escuetan erabilltceco liburutchoa: Bordelen, 1627an lehenengoz argitaratua eta bigarrenez 1669an. Bi zati ditu:
Lehendabizikoa (3.814 bertso): katolizismoaren doktrinaren azalpena.Bigarrena (4.000 bertso): otoitzak.

JOHN LOCKE

Period: Nov 21, 1632 to Nov 21, 1704

Erresuma Batuan John Lockek (Wrington, 1632 – Essex, 1704) filosofo eta teoriko liberal ingelesa zen. Liberalismoaren aitzindaritzat hartzen da gaur egun.Gizakiak naturaz aske eta berdinak direla eta berezko eskubideak dituztela adierazi zuen. Eskubideok babesteko erarik egokiena kontratu soziala edo gobernu zibila eratzea proposatu zuen.

BARUCH SPINOZA

Period: Nov 21, 1632 to Nov 21, 1677

Spinozak (Amsterdam, 1632 - Haga, 1677) filosofo judu sefardi holandarra, kartesianismo kritikoaren oinordekoa. XVII. mendeko hiru filosofo arrazionalista handietakotzat jotzen da, René Descartes frantsesarekin eta Gottfried Leibniz alemaniarrarekin batera. Gizakiak aske izateko daukan modu bakarra ezagutzara iristea dela ezarri zuen. Determinista izanik ere, politikan demokrazia eta pentsamendu- eta iritzi-askatasunaren alde zegoen.

JOANES ETXEBERRI (SARAKOA)

Period: Nov 27, 1668 to Nov 27, 1749

Joanes Etxeberri (Sarakoa) (Sara, 1668 - Azkoitia, 1749) XVII. mendeko euskal idazlea izan zen. Hiru liburu argitaratu zituen, denak poesia erlijiosozkoak.
- Noelak
- Manual debozionezkoa
- Elizara erabiltzeko liburua

"GLORIUS REVOLUTION" IRAULTZA ERRESUMA BATUAN

Nov 21, 1688

Erresuma Batuan, 1688.ean, Glorious Revolution izeneko iraultza egon zen, eta demokrazia parlamentario modernoaren oinarriak jarri ziren.

FRANTZIAKO FILIPE BORBOIKOA ERREGE

Period: Nov 15, 1700 to Sep 6, 1724

Filipe V.a ezizenez Adoretsua deitua, 1700eko azaroaren 15etik 1724ko urtarrilaren 14ra eta 1724ko irailaren 6tik hil arte Espainiako erregea izan zen. Bere 45 urte eta 21 eguneko erreinaldia Espainiako historiako luzeena izan zen. Borboi leinuaren lehenbiziko Espainiako erregea izan zen.
Ondorengotza Gerraren ostean (1701-1715) Frantziako Filipe Boiboikoa, Anjouko dukea, egin zen errege.

DESPOTISMO ILUSTRATUA

Period: Nov 20, 1700 to Nov 20, 1808

Joera zentralista hau, Ilustrazioaren ondorio izan zen Despotismo Ilustratuarekin batera, Borboitarren lehen aldian (1700-1808ra bitartean) nabarmena izan zen.

ONDORENGOTZA GERRA

Period: Nov 20, 1701 to Nov 20, 1715

Karlos II.a hil ostean, Espainiako koroaren oinordekotza zela eta, gertatutako nazioarteko gatazka armatua izan zen. Europako herrialde gehienak parte hartu zuten eta, Ipar zein Hego Amerikako kostaldeetan ere borrokatu zen. Izan ere, Espainiako erregetzaren ondorengotzaz gain, Europako botere nagusien arteko oreka ere erabaki zen.

JESUITAK ERAGIN SOZIAL HANDIA

Nov 24, 1701

XVIII. mendean konpainia honek eragin sozial handia zuen eta Ameriketan zuen misio lurretako ustiaketa zela eta talka egin zuen Portugaleko erresumaren interesekin.

ANTOLAKETA BERRIRAKO DEKRETUA ARGITARATU

Nov 20, 1707

n Espainiako hainbat lurraldetan jokabide desberdina ekarri zuen: Nafarroak, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak Filipe V.aren alde borrokan egin zutenez, eutsi egin zioten euren foru egoerari.

1. urtetik aurrera argitaratu ziren Antolaketa Berrirako Dekretuetan Aragoi, Valentzia, Katalunia eta Mallorcaren egoerak guztiz aldatu ziren.

UTRECHEKO HITZARMENA

Nov 20, 1712

Espainiako Ondorengotza edo Erregetzarako Gerrari amaiera eman zion hitzarmen-saila izan zen. Itunaren ondorioz Espainiak Europan zituen lurraldeak galdu zituen: Menorca, Gibraltar, Sizilia, Napoli eta Sardinia, besteak beste.

RASTATTEKO ITUNA

Mar 6, 1714

Utrechtekoarekin batera Espainiako Ondorengotza Gerrari (1701–1714) amaiera eman zion hitzarmena izan zen. 1714ko martxoaren 6an, Claude Louis Hector de Villars frantsesak eta Eugenio Savoiakoak izenpetu zuten hitzarmena, Rastatteko jauregian. Horren ondorioz:
- Austriaren esku geratu ziren Espainiak Italian eta Herbehereetan zituen lurraldeak
- Frantziaren mende geratu ziren Alsazia eta Estrasburgo.

FILIPE V.ak BARNEKO MUGAK KOSTARAINO ALDATU ZITUEN

Nov 21, 1718

1718.ean errege honek barneko mugak kostaraino aldatu zituen euskal burgesiaren eskaerari erantzunez. Aldaketa honek izugarri altxatu zituen lehengai batzuen prezioak eta herri xehea matxinatu egin zen.

IMMANUEL KANT

Period: Nov 21, 1724 to Nov 21, 1804

XVIII. mende honetara hurbilduz, Immanuel Kantek (Könisberg, 1724 - 1804) Alemaniako eta mendebalde osoko filosofia, orokorrean, materialismoaren eta positibismoaren bidean jarri zuen. Teoria mailan bere garaiko gertaera asko sustatu zituen: Frantziako Iraultza, Ameriketako Estatu Batuen independentzia...
"Sapere aude" "Zuzenbidea norberaren askatasuna guztion askatasunari moldatzen dion baldintzen multzoa da."

FILIPE V.ak EUSKAL KOMERTZIANTEAK VENEZUELAN SALEROSKETAK EGITEKO BAIMENA EMAN

Nov 21, 1728

1. urtean Filipe V. Borboikoak euskal komertziante talde bati Venezuelan salerosketak egiteko baimena eman zion. Hori zela eta talde horrek herrialde hartako Cumaná, Margarita eta Trinidad lurraldeetako produktuak eskuratzeko aukera izan zuen.

EUSKALDUNEK MONOPOLIOA IZAN VENEZUELAN

Period: Nov 21, 1730 to Nov 21, 1785

1730 eta 1785. urteen artean euskaldunek monopolioa izan zuten lurralde haietan, ingelesak eta holandarrak baztertuz. Gehien bat tabakorriaren eta kakaoaren garraioaz arduratu ziren. Bertako bizitza politikoan eta militarrean eragina izan zuten eta korso patentea euki zuten hango itsasoetan garraiatzen ziren merkantzien gainean.

MATXINADEN ONDORIOZ EUSKALDUNEK ERREGALIAK ETEN ZITUZTEN

Nov 21, 1749

Venezuelako lurralde haietan aurretik bizi ziren kolonoek ez zituzten begi onez ikusten Caracasko Konpainiakoen pribilegioak. 1749.ean izan ziren matxinada batzuen ostean euskaldunek herrialde hartan zituzten erregaliak eten egin ziren.

JESUITEN KOLONIAK VATICANORA BIDALI

Period: Nov 24, 1758 to Nov 24, 1759

1758 eta 1759. urteetan Pombaleko markesak Portugaletik egotzi zituen Jesuitak eta beraien kolonietako lurretan zeudenak Vaticanora bidali zituen.

KARLOS III.AREN ERREGEALDIA

Period: Nov 21, 1759 to Nov 21, 1788

Karlos III.a Borboikoa (Madril, 1716ko urtarrilaren 20 — Madril, 1788ko abenduaren 14) 1731-1735 bitartean Parmako dukea (Karlos I.a), 1734-1759 bitartean Napoliko erregea (Karlos VII.a), 1735-1759 bitartean Siziliako erregea (Karlos V.a) eta 1759-1788 bitartean Espainiako erregea izan zen.

FRANTZIAKO LUIS XV.ak KOLONIAK DIRURIK GABE UTZI

Nov 24, 1763

1763.ean Frantziako Luis XV.ak kolonietako diruak bidegabe erabili zituzteela eta, Frantziako lurretik egotzi eta jabetza gabe utzi zituen.

EUSKALERRIAREN ADISKIDEEN ELKARTEAREN SORRERA

Nov 21, 1765

Caracasko Konpainiaren eraginez sortu ziren gure herrian hainbat ekintza kultural, besteak beste, Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen sorrera.

GIPUZKOAKO BESERRITARREK ZEREALEN PREZIOA MERKETZERA DERRIGORTU

Nov 21, 1766

1. urtean, Gipuzkoan, jauntxoek baserritarrak zerealen prezioa merketzera derrigortu zituzten eta hainbat matxinada egon zen (Azpeitian, Donostian, Tolosan, Bergaran,...).

KARLOS III.AK JESUITAK ESPAINIATIK BOTA

Nov 21, 1767

Mende honetan Karlos III.ak gauzatu zituen bere agintaldian ondoen printzipio hauek guztiak: estatu barruko komunikabideak, administrazioaren zerbitzuak eta posta garatu zituen. Berak bota zituen jesuitak Espainiatik 1767. urtean.

ESPAINIAK KARLOS III.a JESUITAK ERRESUMATIK BOTA

Nov 24, 1767

1767.ean Espainiako Karlos III.ak Jesuitak erresumako lurralde guztietatik bota zituen. Konpainiaren jabetza guztiak inkautatu eta kolonia batzuetako misio lurrak uztera derrigortu zituen.

BERGARAKO ERREGEREN MINTEGIA SORTU

Nov 21, 1771

Nekazaritza eta industria proiektuak bultzatu zituzten eta, denborarekin, kimika, minerologia eta burdingintza aztertzeko erakundea sortu zuten 1771.ean, Bergarako Erregeren Mintegian.

CLEMENTE XIV.ak JESUITAK INDARGABETU

Nov 24, 1773

1773.ean, azkenik, aita santu izendatu berriak, Clemente XIV.ak, Jesusen Konpainia indargabetu egin behar izan zuen. Egoera honek bultzatuta, Jesuita askok erbesteratu eta bizimodua beste herrialde batzuetan egin behar izan zuen (Italian, Errusian, Prusian, jaioberri ziren Ipar Ameriketako Estatu Batuetan...

IPAR AMERIKETAKO KOLONIEN INDEPENDENTZIA GERRA

Period: Nov 21, 1775 to Nov 21, 1783

Ipar Ameriketako kolonietan independentzia gerratea biztu zen 1775.ean eta 1783.era bitartean iraun zuen.

GIZAKIAREN ETA HIRITARREN ESKUBIDEEN DEKLARAZIOA APROBATU

Nov 21, 1789

1789.ean Iraultzaren garra biztu zen eta, besteak beste, urte horretan Gizakiaren eta Hiritarren eskubideen deklarazioa aprobatu zuten.

FRANTZIAKO IRAULTZA

Period: Nov 21, 1789 to Nov 21, 1799

Frantziako Iraultza 1789tik 1799ra bitartean Frantzian aldaketa azkar eta sakonak ekarri zituen prozesu sozial eta politikoa izan zen. Prozesu horretan, Frantziako Antzinako Erregimenaren egitura politikoa (monarkia absolutua, pribilegio feudalekin aristokraziarentzat eta klero katolikoarentzat) irauli zen, Ilustrazioko printzipio arrazionaletan oinarrituta eta Liberté, égalité, fraternité leloan bilduta.

FRANTZIAK ERREPUBLIKA EZARRI

Nov 21, 1792

Hainbat gora-beheraren ostean, Frantziak monarkia saihestu eta Errepublika eraiki zuten, 1792. urtean.

LOUIS XVI.a ERREGEA GILLOTINATU

Jan 21, 1793

NAPOLEON BONAPARTEK AGINTEA HARTU

Nov 21, 1799

1799.ean Napoleon Bonapartek agintea indarrez hartu zuen Iraultzaren printzipio batzuetan oinarrituta. Europan zegoen oreka eta joko politiko-militarraren arauak goitik behera aldatu zituen.