ERDI AROA

ERDI AROA

Period: 324 to 1492

Erdi Aroa hasten da erromatarrak desagertzen direnean. Erromatarrak desagertu, zeren eta, Odoakro germaniarrak mendebaldeko erromatar inperioa desegin zuen, orduan erroma konkistatu.1492.urtean erdi aroa amaitu zen, bizantzio desagerketaren gertaerarekin. Erdi Aroa Europako historiako aro bat da, Antzinaroaren ondorengoa eta Aro Modernoaren aurrekoa. Erdi Aroan, aldaketa ugari gertatu ziren politika, kultura eta ekonomia arloetan. Egungo Europako hainbat estatuk oinarriak aro honetan dauzkate.

BIZANTZIAR INPERIOA IZENA

Period: 324 to 395

Konstantio I.handia enperadorea erromatarrak konstantinopla eraiki zuen lehen Bizantzio zegoen tokian. Bizntzio greziar kolonia izan zen, Bosforoko itsasartean Europako konstaldean. Konstantino konstantinoplan ezarri zuen Bizilekua eta inperioko hiri garrantsitzu bihurtu zuen. Teodosio lurraldean bitan banatu zuen: mendebaldeko erromatar inperioa Honoriori eta ekialdeo erromatar inperioa Arkadiori. Ekialdeko erromatar inperioko hiriburu bihurtu zen.

BIZANTZIAR INPERIOAREN TXANPONAK

Period: 324 to 337

Urrezko txanponak solidoa eta tremisa ziren. Bizantziar inperioa oparotasun ekonomiko handia izan zuen. Erromatar enperadorea izan zen Konstantino Handiak aureo zaharra ordezteko sortu zuen urrezko txanpon bat izan zen. "Nomisma" eta "bezant" izena ere jasotzen zuen. Bere pisua 4,5 gramokoa da, 22 milimetroko zabalera du eta bere urrearen purutasuna 0,900ekoa da.Bizantziar solidoaren sorrerarekin, Konstantino I.ak krisian zegoen.Erromatar Inperioaren ekonomia egonkortzea lortu zuen.

MENDEBALDEKO ERROMATAR INPERIOAREN BUKAERA

476

Odokro germaniarrak mendebaldeko erromatar inperioa esegin zuen erroma konkistatu zuenean.Mendebaldeko erromako azken enperadorea Romulo agusto izan zen.Erromatar zibilizazioa Antzin Aro klasikoko zibilizaziorik boteretsuenetarikoa izan zen.K.a.I. mendean inperio erraldoia bihurtu zen Mediterraneo osoko kontrola eta eragina lortuz.Baina III.mendean Erromatar inperioa gainbeheran sartu zen etaErromatar Inperioak krisi sakon bat jasan zuen gizartearen arlo guztietan isladatu zena.

ERROMATAR INPERIOA ETA GERMANIAR TRIBUAK

Period: 476 to 540

Zergatik erromatar inperioa gainbera hasi zen? Augustok sortu eta hurrengo mendeetan Antzinako Erromako agintariek erabili zuten sistema politikoa da.Halaber, Erromatar Inperioa esapideak Erromaren menpe zegoen eremua ere adierazten du. Mendebaldeko Erromatar Inperioa ofizialki 476ko irailaren 4an desegin zen.Germaniar tribu batzuk dira hauek:
1)Sueboak 2)Bandaloak 3)Alanoak 4)Bisigodoak 5)Ostrogodoak 6)Angloak 7)Saxoiak 8)Frankoak 9)Hunoak

GERMANIARREN ETORRERAREN ONDORIOAK

Period: 476 to 750

Germaniarrak Europa egoalderantz abiatu ziren, lur emankorrak klima hobea bilatzen. Egoalderantz joaten borroka asko egon ziren. Mendebaldeko inperio erromatarrak desagertu ziren eta europako zatiketa politikoa egon zen. Gizartea pobretu bai ekonomikoan bai kulturan.Germaniarral etortzean erromatar inperioa desagertu egin zen.

GUDUAK

530

Arbagasto jenerala jentila zen eta jentilatasuna Erroman berrezarri nahi zuen.
Hala ere, inperioren ekialdeko zetian beste enperadore bat zukaten, Teodosio I. alegia.
Beraz, armada bat prestatu zuten eta haren aurka egitea erbaki zuten. 394. urtean bi armadek elkar borrokatu.
Kategoria honek barnean ditu jarraian ageri diren 10 azpikategoriak, eta guztira 10 dira. Guduak erdi aroan oso txarrak ziren zeren eta jende asko hiltzen zuen.

ISLAMAREN PROFETA

570

ISLAMAREN PROFETA
Mahoma islamaren profeta da. Mekako merkatari familia aberats batean jaio zen. Bere bidaietan bi erlijio monoteista ezagutu zituen: judutar eta kristauen erlijioak.Alaren deia entzun zuen eta lana uztea erabaki zune erlijioa aldarrikatzeako. Bere lehen jarraitzaileak pobreak izan zirenez, Mekako aberatsak Mahomaren kontra jarri ziren, predikuak gizarte-antolaketarako arriskutsuak zirelako. Gabrielek azken profeta zela esan zion eta Jainkoaren hitza predikatzen hasi behar zuela.

MAHOMA

570

Mahoma islamaren sortzailea da.Gabriel aingeruaren ikusmen bat izan zuen, eta bere hitza zabaldu zuen gaur egungo Arabiatik.
Musulman erlijioan, Mahoma azken profeta deitzen dute.
Gaztaroan, Damasko eta Meka artean aritu zen merkataritza lanetan.Koranaren arabera, Mahoma analfabetoa zen. Gabrielek agertu zion Jainkoaren hitza errezitatzen zien jarraitzaileei eta hauek behin eta berriro errepikatuz memorizatu egin zuten. 610 aldean, Mahomak 40 urte zituela,Gabriel goiaingerua azaldu omen zitzaion

MUSULMANEN BIZIMODUA

622

Bi hiri garrantzitsu zeuden: La Meka eta Medina.
Zonaldean etengabeko liskarrak zeuden.
Ez zegoen batasuna politikorik.
Populazioa tribu ezberdinetan banatuta zegoen.
Gehienak artzain beduino nomadak ziren.
Politeistak ziren, hau da, jainko bat baino gehiagotan sinesten zuten.
Meka hiri sakratua zen.
Islamaren legea Alaren nahiaren adierazpena da, eta fededunek itsu-itsuan makurtu behar dute haren esanetara. Islamaren legea gizonaren alderdi guztiez arduratzen da: giza harremanez, obligazioez...

KORANA

622

Korana Musulmandarren liburu nagusia da. Han bere bizimodua adierazten da eta arazoentzako erantzunak daude. Musulmandarren betebehar nagusiak hauek dira:
1. Ala jainko bakarra da eta mahoma haren profeta.
2. Egunean 5 aldiz otoitz egin behar da. Ostiraletan meskitan otoitz egiten da.
3. Pobreei limosna eta ostatu eman behar zaie.
4. Erramadanean baraualdia (ezin da jan) egin behar da.
5. Mekara erromes joan behar da bizitzan behin gutxienez.
Korana, belaunaldiz belaunaldi transmititu da.

BIDAI LUZE BAT: HEJIRA

622

Mekan islama errespetatzen ez zutenez,Mahomak bidai bat hasi zuen, jarraitzaileen bila. Bidaia HEJIRA du izena. Bidai hau musulmandarren egutegiaren hasiera adierazten du.Jarraitzaileak ugaritzea mehatxu izaten hasi zen tribuetako buruzagientzat.Mahoma politeismoaren aurka zegoen eta horrek arrisku handia zekarkion bere tribuari.Bizitza arriskutsu bihurtu zen,eta Mahomaren jarraitzaileek Mekako merkatarien biolentzia pairatu zuten.Ihes egiteko,Mahoma eta bere jarraitzaileak Mekatik Medinara joan

ISLAMAREN HISTORIA

625

Islama arabiako penintsulan kokatzen da nagusiki. Arabiako herritarrak Arabiarrak dira.
Islama Arabiako penintsulan jaio zen. Haren profeta Mahoma da. 604.urtean sortu zen eta 711.urtean Hispainiara heldu ziren.
Islamaren esanahiak:
1. Mahomak hedatutako erlijioa.
2. Inperioa, hau da, musulmandarrek konkistatutako lurraldeak.
Mahomak egindako bidaia La Mekatik Medinara La Hejira deitzen da.
Musulman kulturaren arorik bikainena IX. mendetik XI. mendera bitartekoa da.

ARKITEKTURA MUSULMANDARRA

630

Eraikin nagusia meskita zen. Beren eraikinak ez zuten altuera handirik eta kanpoaldeko dekorazio urria zuten. Barnealdeko dekorazioa ugaria zen. Material pobreak estaltzeko ohitura zuten. Elementu sostengatzaile nagusiak zutabeak, pilareak eta hormak ziren.
Arkitektura islamikoa termino zabala da, antzinatik gaur egungo musulman islamikoaren estilo artistikoak biltzen dituen arkitektura da.
Mahoma hil aurretik, Kaaba santutegia berreskuratu zuten eta islamaren eraikin nagusi izendatu zuten.

ARMADA MUSULMANDARRA

632

Mahoma hil ondoren, islama zabaltzeko inperio handia sortu zen. Agintari erlijioso eta politiko nagusia KALIFA zen. Funtzionario ugari zeuden: bisirra, valia, ulema eta kadia. Nekazaritzan berrikuntzak sortu zituzten eta kultura eta zientzia garatu zuten. Musulmanen hedapena edo Islamaren hedapena Arabiar penintsulan hasi zen, Asiako hego-mendebaldean. 622 urteaz geroztik, Mahomak Medinan soldadu talde bat antolatu zuenean, Arabiar penintsula oso bateratu bezain indartsua izan zen.

IBILBIDE KOMERTZIALA

650

Mediterraneo inguruko Itsaso merkal harremanak kontrolatu zituen. Europa Asiarekin eta Afrikarekin lotzeko bideak zituen. Urrezko txanponak erabiltzen zituzten. Urez mugitzen zirenez, garraiobide onena itsasontzia zen eta horregatik mediterraneotik gehienetan bidaiatzen zuten. Bizantziar lurraldeko merkataritza etengabea izan behar zuen nekazariak bertan parte hartu baitzuten, laboreen zati bat saldu behar zuten zergak ordaintzeko. Merkataritzak Bizantziar ekonomian izugarrizko zeregina zuen.

Asturiaseko erresuma

722

Errekonkista lehengo gunea Asturiasko erresuma izan zen. Ere urte honetan Covadongako borroka izan zen eta borroka horretan musulmanak indarrak garaitzea lortu zuten. Visigodoen Erresumaren desagertzea eta gero, Iberiar Penintsulako lehen erresuma kristaua izan zen asturiaseko erresuma. Hiriburua Oviedotik Leonera aldatzean, Asturietako Erresuma Leongo Erresuma bilakatu zen. Iberiar Penintsulako Errekonkista erresuma honek hasi zuen, Don Pelaio erregea buru zuela. Erresumak hamairu errege izan.

Kristau Erresumak ✞✯ツ

Period: 722 to 1492

Iberiar Penintsulako iparralde erresuma kristauek Al-Andalus musulmana azpiratzeko prozesu militarrari nazioartean ematen zitzaion. Covadongako bataila 722an hasieratzat jotzen da eta amaiera 1492ko . erresumako konkistarekin gertatu zen.Erreinu bisigodoa erortzean, don Rodrigo menderatu ondoren, erasotzaile musulmanek ez zuten erresistentziarik aurkitu hiri.Leheneago erreinu godokoak izandako lurralde hauek: Asturias, Galizia eta Leon eta hango gendea bereganatuta(asturiaren erreinua)

KARLO MAGNO

742

Karlo Magno 768. urtean zen patrizio erromatarren eta italiako erregea zen. 742 - Akisgran, 814ko urtarrilaren 28a Frankoen erregea izan zen 768-814 bitartean, Lombardiarren erregea 774-814 bitartean, eta Mendebaldeko enperadorea 800-814 bitartean. Europako sartaldeko ia lurralde kristau guztiak batu zituen, eta Karolingiar dinastiaren sortzailea izan zen.Aitak ez bezala, oso ikasketa laburrak izan zituen. Hura hildakoan, erresuma banatu zen Karlomagno eta Karloman anaien artean.

INPERIO KAROLINGIOA

Period: 768 to 843

Inperio Karolingioa 768. urtean formatu zen eta disolitu zen 843.urtean. Inperio Karolingioko famatuena Karlos Martel izan zen. Inperio hau ondo antolatuta zegoen, hobeto gobernatzeko Konderriak jarri eta hortik Kondeak jarri zituzten, ere, jarri zituzten markak eta hortik markesak atera ziren, probintziak markekin banatzen ziren

POLITIKA KAROLINGIO INPERIOAN

806

Karlo Magno, konderriak ezarri zituen hobetzeko inperioa eta konderrietan kondeak agindu. Ere markak jarri zituen eta marketan markesek agintzen zituzten. Karlos Handiaren mendean lurralde itzela geratu zen, erromatar garaietatik ezagutzen ez zen bezalakoa.
Aita Santuak Karlos Handia enperadore izendatu zuen, hain handia ikusten zen bere boterea.Lurralde eskerga horretan justizia-sistema berria, eliza-erreforma eta kultura-suspertzea bultzatu zituen Karlos Handiak

Miguel I Rangabé

811

Miguel I Rangabé 770 urtean jaio zen, eta 844.urtean hil zen. 811-813.urteen bitartean Bizantziar Inperioko enperadorea izan zen. Frankoekin negoziazioak hasi eta Karlomagno Mendebaldeko Enperadore onartu zuen. Miguel I Rangabé 770-844 noble ezkondu bat izan zen. Procopia, Niceforó I.aren alabarekin.(811-813) urteetan bizantiar enperadorea izendatu zuten. Mikelen semeak zikiratu eta monasteriotan sartu zituzten. Haietako bat, Nicetas, Konstantinoplako Aitalehena izatera iritsi zen.

KARLO MAGNOREN HERIOTZA

814

814.urtean Karlo Magno hiltzen da. Orduan, Luis errekitsuak boter hartu zuen. Azken hau hiltzean, bere 3 semeen artean banatu boterea: Luis, Lotario eta Karlos. Honi deitzen zaio berdungo ituna.

KRISTAU ERRESUMA

824

Menditarrok bisigodoen arerio izan ziren eta eurei egotzi zaie sarritan haien ondorengo politiko izatea musulmanen aurrean,baina inoiz eduki ez zituzten lurrak errekonkistatu nahi izatea ezin da onartu geroago arte,erreinu bisigodoaren jarraipenerako benetako kontzientzia sortu arte.Onderen gehienek lehengo tokietan bizitzen jarraitu zuten,baina batzuk,antzinako noblezia bisigodoa buru zela,iparraldeko eskualde menditsuetara joan ziren, musulmanen aginte-eremutik alde egiteko.

INPERIO KAROLINGIOAREN AMAIERA

843

1. urtean Verdungo ituna gertatu zen eta denbora gutxi pasatuz askenean, inperio karolingioaren garaia amaitzen da. Karlos Handiaren hiru bilobak frankoen inperioa haien artean banatu zuten: Karlos Burusoilak mendebaldea hartu zuen, Luis Germaniarrak ekialdea, eta Lotario I.ak erdialdea. Denbora gutxi pasa ahala inperioa disolitu zen.

Leongo Erresuma

Period: 909 to 1230

Leongo Erresuma ipar-mendebaldeko erresumetako bat izan zen, Asturiasko Erresumaren ondorengoa. 1157an Fernando II.a leongo erregea izan zen.1230.an Leongo erreinua desagertu zen.X. mendean, arazo ugari izan zituzten leondarrek musulmanekin, Duero ibaitik gora erraz igarotzen baitziren Kordobako kalifaren osteak. Fernando II.a Gaztelakoa Leongo errege ere izan zen, eta handik aurrera koroa bakar batera bildu ziren Leon eta Gaztelako erreinuak. Leongo eta Gaztelako arteko harremanak txarrak ziren

ZISMA

1054

Greziar eragina bizimodu bizantziarrean.
-Grekoak latinak ordezkatu zuen eta hizkuntza ofiziala bihurtu zen.
-Bizantziar Eliza Erromatik aldenduz joanzen pixkanaka;1054ean Ekialdeko Zismoa sortu zen:
1)Erromako Aita Santua Katolikoak
2) konstantinoplako Patriarka bizantziarrak edo ortodoxoak(Europako ekialdea ebanjelizatu zuten)
Erdi Aroko zisma eraginkorrena Eliza Ortodoxoa eta Eliza Erromatar Katolikoa bereizi zituena izan zen. Zisma erlijio-dotrina bati jarraitzen dioten taldeen zatiketa da.

NAFARROAKO ERRESUMA

Period: 1158 to 1620

Hasierako garaian Iruñeko erresuma izena hartu zuen. Hiri hartatik hasi zen hedatzen.Nafarro erresuma XII gutxitu zen, zeren eta Gaztelako erresumak inbaditu zituen.Antso III.a"Handia" errege izatera lortu zuen. Nafarroako Erresuma Europako Erdi Aroan IX eta XVII. mendeen artean izan zen Euskal Herriko egitura politiko independentea izan zen. Eneko Aritza buruzagiak sortu zuen 824. urtean, Nafarroako lehen erregea izan zenean. Erresuma independentea izateari 1620an utzi ziola esan daiteke.

Las Navas de Tolosa ♚☪

1212

Kristau aliantzaren garaipenaren ondorioz, Iberiar Penintsulako hegoalde ia osoa konkistatzeko ateak ireki zitzaizkien Aragoiri eta bereziki Gaztelari. KRISTAU ERRESUMAKO GUERRA IMPORTANTIENA IZAN ZEN. Kristau aliantzaren garaipenaren ondorioz, Iberiar Penintsulako hegoalde ia osoa konkistatzeko ateak ireki zitzaizkien Aragoiri eta Gaztelari, Kristauak 1212ko uztailaren 13an, barikua, Navas de Tolosara heldu ziren, Santa Elenatik gertu.
Uztailaren 16an eraso zuten.

KONSTANTINOPLA OTOMANDARREK KONKISTATU

1453

-Hiria Konstantino XI.a Palaiologos enperadoreak defendatu zuen. -Galera kristautasunarentzat izugarrizko kolpea izan zen.

• Konkistaren ondorioz, Mehmedek Konstantinopla bere hiriburu berri bilakatu zuen.

-Greziar eta greziarrak ez ziren intelektual batzuek hiritik ihes egin zuten setioa baino lehen eta setioa eta gero, batez ere Italiara.