EUSKAL LITERATURA: XVI.MENDERA ARTE

Akitaniako lehenbiziko lekukotasunak

100

K.a. I. mendetik, K.o. III. mendera arte.
- NON?
Akitaniako eskualdeetako hilobietako harrietan
- ZER?
Hitz solteak: latinez deklinatutako eta erromatar alfabetoan idatzitako euskarazko hitzak
- Inzkripzioetan -txo eta -ko euskal atzizkiak aurkitu zituzten

Lehenengo euskarako hitzak

100

Ilurberrixo, andere, gison, andosus, bihoxus, harbelex, nescato, leherenn, borsei, harsi, oxson, ilunnosi, sembeco...

Euskara idatziaren lehenengo lekukotasunak

Period: 100 to Dec 31, 1600

Hiztegia

Dec 31, 1100

Panem "ogui"vinum "ardum"carnem "aragui"

Bidaiarien lekukotasunak eta hiztegi txikiak: SANTIAGORAKO BIDEAn

Dec 31, 1100

Frantziako erromes batek Santiagorako bidea egin zuen eta liburu bat idatzi zuen ikusitakoa jasoz.
Bertan, Baskoniako biztanleen deskribapen ez oso atsegina egiten da eta euskarazko hiztegitxo bat sartu zuen, beste erromesentzat lagungarri izateko.
XII. mendeko erromes frantziarraren izena: Aimery Picaud.- Euskaraz egindako hiztegirik zaharrena da.

Nafarroako Foruak

Dec 31, 1200

Nafarroako Foruak nafar-erromanikoan idatzirik zeuden, baina gizarte euskaldun bati eman behar ziotenez, euskal hitzak behin eta berriz azaltzen dira bertan.
Adb.: açaguerrico, opil arinçada, echayaun, echandra

Nafarroako Monastegiak

Dec 31, 1300

NOIZ? Erdi Aroan
EZAUGARRIAK:
Hizkuntza ofiziala latina zen baina euskararen presentzia agirietan azaldu.
Nafarroako monastegietakon agiritegiak euskal izenak zeuzkaten nabarmen.
Adb.: Eneko Arçaia, Miguel Arguina...

Hiztegia

Dec 31, 1400

Gasta -- keysgaza -- saltzArnold Von Harff erromes alemanak.

Gorteko Gutuna

Dec 31, 1415

Erret Gorteko ofizial gehienak, euskaldunak izan ziren.
Bertako funtzionarien arteko gutun bat euskaraz idatzi zuten.
ADB: Et jaunatiçula abarion ez naiz bildur ezten alla.

Inprentaren asmakuntza (1440)

Dec 31, 1440

Euskal Herrian eragina XVI. mendean.
- Liburuen demokratizazioa
- Alfabetizazioa
- Ondorioz: ahozkotasunaren galera

Bernard Etxepare (1475-ezezaguna)

Dec 31, 1475

NOR DA?
Euskal literaturak ezagututako lehen idalzea.
JAIOTZA:
Sarrasketan
DATU INTERESGARRIAK:
- Espetseratua izan zen, arrazoia ezezaguna.
- Ehieralarreko erreaktore izan zen.
OBRA ESANGURATSUA:
1545: Linguae Vasconum Primitiae

Joannes Leizarraga (1506 - 1601)

Nov 24, 1506

• Idazle lapurtarra.
• Apaiz katolikoa
• Itzulpen oso landuak
• Helburua: Erreforma sustatzea eta hedatzea.
• Hizkuntza: Bateratua egiten saiatu, oinarri lapurtera hartuz.
• Ortografia eta hizkeran arazo larriak eredu falta zuela eta.
• Terminologia kultua eta erlijiozkoa. ITZULPEN ESANGURATSUAK:
• Itun Berria.
• Jesus Christ gure Jaunaren Testamentu Berria.
• Kalendrera.
• ABC, Christinoen Istruktorea.

Joannes Leizarraga (obrak: Testamentu berria)

Dec 31, 1506

Itzulita badago ere, beste atal batzuk ez dira itzulpena. Erreginarentzako karta bat dago eta hiztegitxo bat amaieran. Ez du hizkera bakarrean idatzi, baizik eta hainbat euskalkiren arteko nahasketa. Jainkoaren hitza zabaltzea helburu duela dio. "Haur da ene Seme maitea, zeinetan neure atsegin ona hartzen baitut, huni beha zakizkiote."

Berpizkunde garaia

Dec 31, 1510

Erdi Aroan
- Antropozentrismoa: gizakiaren birbalorazioa. Gizakia gauza guztien zentroa da, gauza guztietarako erreferentzia puntua.
-Eredu klasikoetara itzuli
-Naturaren garrantzia

Kultura

Nov 25, 1515

• Zientzia, artea, letrak eta abarren susperpena - Latinaren eta beste hizkuntza askoren ondoan, tokian tokiko hizkuntzaren indarpena: herria bere hizkuntzan eskolatu beharra garai honetan sortutako ardura

Filosofia

Dec 31, 1515

• Humanismoa: Jainoaren existentziaren ukapenik ez baina arrazoiatik abiatuz gurtuko dute ---> kritika bultzatu eta Bibliarekiko kezkak
• Arrazonamendua
• Enpirismoa: Ezagutzaren iturri nagusitzat esperientzia hartzen zuen.

Erlijioa

Nov 25, 1525

• Martin Lutherek protestantismoaren lehen urratsak: Erreforma. - Nafarroako erregina J. Albretek protestantismoaren tesiak onartu, ondorioz: Biblia euskaratu zen - Protestantismoa hedatzeko erlijioa herriari herriaren hizkunztan azaldu.

Esteban de Garibay (1533.1599)

Nov 24, 1533

• Latina eta grekoa ikasi, Oñati, Gasteiz eta Santo Domingo de la Calzadan.
• Bere lan handia sortzeko Espainia eta Portugalera bidaiatu.
• 1566.urtean lana bukatu eta bibliotekari izendatua izan.
• 1570 tik urte batzuetara lana argitaratu. Monarkia espainiarra osatzen zuten erreinuen historia kontatu bertan. OBRA ESANGURATSUAK:
• Ilustraciones Genealógicas

Joan Zumarragako

Dec 31, 1537

NON?
Mexikotik Durangora idatzitako eskutitz batean.
GAIA?
Zumarragak Tabirako Muntxaraz dorrea gogorarazten du
ADB.: Obatuco ta ondrabuco dogu munçarasco eseori.

Linguae Vasconum Primitiae

Dec 31, 1545

Bernard Etxeparek idatzia:
- Helburua: erlijioa lantzea, solastea, gozatzea eta kantatzea
- Euskaraz idatzitako lehenengo liburua
- Poesiaz osatua
- 28 orrialde, behe-nafarreraz idatziak
- Ernazimenduari jarraipenik ez; ahozko literaturatik gertuago Atalen egitura:
- 31 lerro
- Erlijioari buruzko bi bertso
- Maitasunari buruzko hamaika bertso
- Bertso autobiografiko bat
- Euskararen gorazarrea egiten duten bi bertso
- Neurria: 4 / 4 // 4 / 3

Joan Perez de Lazarraga (1547-1605)

Nov 23, 1547

• Bere lehenengo lana 2004an aurkitu zen, Madrilen.
• Arabako euskalkian idatzia.
• Gaur egun, Foru Aldundian dago. OBRA ESANGURATSUAK.
• Dianea eta koplak, artzain nobela bat.

BeltrÁn de Sanguis (__- 1627)

Dec 31, 1650

NOR?
Nafarroako kontseilari izan zen jainkoa.
ERREFRAU BILDUMA:
Euscaldunen Erran Çaharrar Beltran Sauguis Nafarroa Beheracoa Gorta gehienean Erregueren Conseillari denaren arthas bildumac 205 errefrau

Aurkitutako esaldiak

Mar 2, 2022

Bi esaldi:
1. izioqui dugu
2. guec ajutu ez dugu

Errioxako lekukotasunak: EMILIANOAR GLOSAK

Mar 2, 2022

• NON? Donemiliagako Kukulako monastegian, latinez idatziriko prediku liburu batean
  • NOLA? Liburuaren ertzetan, euskaraz idatzita latinezko testuaren itzulpenak