EUSKAL LITERATURA XVI. MENDERARTE

Akitaniako inskripzioak

100

Luchaire ikertzailea(XX. mendea) ikusi zuen antzekotasuna gaur egun hitz batzuekin:
Hitzak latinaren deklinabide markak erabiltzen zituen eta baita karaktereak, gainera tz, ts, tx eta halakoak idaztea ezinezkoa zuten → BIHOXVX (Bihotz+us)
Hona hemen hitz batzuk:
Andere → Andere
Gison → Gizon
Andosus → Handi
Bihoxus → Bihotz
Harbelex → Harbeltz
Nescato → Neskato
Leherren → Lehen
Borsei → Bost-sei
Harsi → Hartza
Oxson → Otsoa
Sembeco → Seme
Erromaterrek euskara zela ehusten zuten

ERROMATERREN KONKISTA

Period: 100 to 456

Julio Cesarrek, izendatu zuen Akitaniak konkistatzerakoan
Cesarren eginkizun handienetakoa Galia konkistatu eta baketzea izan zen K.a. Hau hiru tributan banatuta zegoen Belgak(Iparraldean)Galoak (erdialdean) eta Akitanoak (hegoekialdean)
Goiko biak nahiko antzekoak omen ziren, baina akitanoak beste hizkuntza bat erabiltzen zuten, EUSKARA edo haren dialekto bat, hori bi aldetatik frogatzen da
Garaiko autore klasikoak ziotelako (Julio Cesar eta Estrabon)
Hainbat hitz lekukotasun aurkitu gaitik

ERDI AROA

Period: 456 to Nov 24, 1492

Bidaiarien lekukotasunak eta hiztegi txikiak (I)

Jan 26, 1200

Erdia aroan erromesaldiak oso ohikoak ziren adibidez Santiagoko bidea. Frantzesek bi bide zuten Santiagora heltzeko, eta batek Euskal Herria zeharkatzen zuen.
Bidaiari ugari zeharkatu zuten EH. Aimery Picaud, erromes frantzesa, XII. mendean bere erromesaldian gida bat egin zuen Baskoniako biztanleen itxura txarra emanez eta baita ere hiztegi bat sortu zuen, lehen euskal hiztegia.
Gida hori oso lagungarria suertatu zen hurrengo erromesei

Bidaiarien Lekukotasunak eta hiztegi txikiak (II)

Jan 26, 1400

XV. mendean Arnold Von Haff erromes Alemanak hiztegi txiki bat egin zuen baita ere:
Arduwa -----> wjin (ardoa) Oyra -----> Wasser (ura)
Aragi ------> Fleysch (aragia) Gasta -----> Keys (gazta)
Gaza ------> Saltz (gatza) Oluwa -----> Hauer (olioa)
Huetza-----> Stroe (ahotza) Norda -----> Wer is dae? (nor da)
Schambat----> Wat gilt dat (zenbat) Hytzokosanma--> eyn wirt (etxeko jauna)
bat -----> eyn (bat) Bij -----> tzwey (bi)
Yron -----> drij (hiru)

Baladak

Period: Jan 26, 1400 to Jan 26, 1700

XIV. mendean mugak defendatzeko eman ziren gerrak, ahozko formekin lotuta baladak edo erromantzeak sorrrarazi zuen.
Gertaeren kontaketan oinarritzen da, baina ez da dana historikoa, badira asmakizunak, sentimenduen adierazpenak eta elkarrizketak ere. Genero epikoan sartzen dira.
Tradizioz ahozkoak dira, kantatu egiten dira metrika eta errima batzuekin errastasuna emateko gogoratzeko orduan. Ahoz- aho zabaltze prozesu horren ondorioz balada beraren bertsio bat baino gehiago jaso izan dira.

Bernard Etxepare

Jan 1, 1475

Euskal lehen liburuaren idazlea
1475. urte inguruan jaio zen. (Sarrasketan)
Biarnonen aspetxeratu zuten (argitu ez ziren arrazoiengatik). Baliteke Nafarroako gerran, erregearen alde egin zuela, beamondarren alde eta agramondarren.
Ondoren, Eiheralarrera joan zen eta bertako erretore egin zen.
1545. urtean, bere liburua argitaratu zuen Bordelen: Lingue Vasconum Primitiae
Bi edizo zeuden, baina bakarra gorde da. Bere lanen helburuak:
-Erlijioa lantzea, solastea, gozatzea eta kantatzea.

ERRENAZIMENDUA

Period: Nov 24, 1492 to Nov 24, 1700

-XVI. mendea, berpizkunde garaia
-Bizimodu berri baten zabalkuntza.-Erdi Aroko balore guztien ukapena, antzinate klasiko eta bertako baloreetara bueltatuz
-Imprenta --> alfabetizazioa bultzatu --> ahozkotasunaren galera
-Errenazimendua, mende honetan Europan gertatutako mugimendurik handiena.
-Errenazimenduak, izugarrizko susperraldia eragin zuen gizartean, zientzian (Leonardo Da Vinci, Galileo Galilei...), rte eta kulturan (Miguel Angel, Boticcelli...)
-Humanismoaren bultzakada,

Baladak, EPIKOAK

Nov 24, 1500

Eredu epikoa:
XV. eta XVI. mendekoak
Garaiko gudu-gertakariak, buruzagi eta jauntxoen bizitzenak, aide zaharren kantuak eta heresiak eta erlijiosko kantak dira.
Beotibarko gudua, Arrasateko erreketako kantak, Berretxeren kantoria etab.

Joannes Leizarraga (I)

Nov 25, 1506

• Euskal idazle lapurtarra (Beskoitz 1506 – Bastida 1601).

Apaiz katolikoa →Baina, Joana II. Albretekoa erreginak agindu zion
itzulpenak egiteko (Itun Berriak, dotrina...) kalbinismoaren arabera.
- 1559: Leizarraga higanot bihurtu.
- 1564: Pabeko Kontzilioan erreginak Itun Berriaren itzulpena egitea eskatu dotrina zabaldu ahal izateko.
- 1571: itzulitako lanak argitaratu:

Lingue Vasconum Primitiae (II)

Jan 1, 1545

Liburuaren atalak Hitzaurrea
-Bernard Leheterik, erregearen abokatua zenari, liburua eskeini.
-Bere obra definitu: kopla gisa egina eta ahozkotasunetik oso gertu.
-Ideiak mundu guztira zabaltzeko, modu bakarra idaztea dela dio, inprentaren aldarrikapena eginez.
-Euskeraz idazten duen lehen idazlearen kontzientzia izanda, guk, berak jarri duen oinarria hedatu eta Jainkoari otoitz egitera behartuak gaudela adierazten du.

Lingue Vasconum Primitiae (III)

Jan 1, 1545

Bertso erlijiosoak

• “Doctrina Christitana”
  -Otoitz moduko bertsoak
  -Luzeera ez da beti berdina
  -Ematen du idazteko dela, eta ez kontatzeko.
  -Lau bertso lerroko ahapaldiak
  -Hoskidetasuna mantentzen du, beti
• “Hamar mananmeduyac”

Lingue Vasconum Primitiae (IV)

Jan 1, 1545

Maitasunezko bertsoak
- Amorosen partizia

• Amorosos gelosia
• Potaren galdicia
  -Neurri eta ahoskidetasunaren aldetik, aurrekoaren antzekoa.
  -Elkarrizketa luze bat da.
  -Bertso-lerro bakoitzean, ideia bat agertzen da.
• Amorez errequericia
  -Ahapalde molde berria (bi bertso-lerrokoa)
  -Hoskidetasuna oso markatua
  -Maitasun eskaera bat da
  -Elkarrizketa moduan planteatuta
  -Forma eginak eta hitz klabeen erabilpena

Lingue Vasconum Primitiae (V)

Jan 1, 1545

• Amosen disputa
  -Neska mutilen arteko elkarrizketak eta egoerak agertzen dira.
• Ordu gayçarequi honat zaquicat
• Amore gogorraren despita
  -Neska mutilen arteko elkarrizketak eta egoerak agertzen dira.

Lingue Vasconum Primitiae (VI)

Jan 1, 1545

Bertso autobiografikoa

• Mossen Bernat Echeparere Cantunya -Bere buruarekin duen elkarrizketa azaltzen da. -Lehenengo eta bigarren pertsonak tartekatzen ditu. -Pentsamenduak kontatzen ditu.

Lingue Vasconum Primitiae (VII)

Jan 1, 1545

Euskarari gorazarre egiten dioten bertsoak

• Contrapas eta Sautrela -Abesteko eginak -Helburua: Euskara goraipatzea -Bertan aurki ditzakegu abestietan ohikoak diren ezaugarriak: errepikapenak, silaba kopurua, hoskidetasunak... -Gaur egunera arte mantendu dira, beraz, garrantzi handia dute.

Etxepareren obren bizitasunaren parekorik ez da berriro azalduko, erlijioak kutsaturik agertuko baida geroko literatura guztia.

Lingue Vasconum Primitiae

Jan 1, 1545

Liburuaren egitura (behean xehetasunez)
-Hitzaurre bat (31 lerro)
-Erlijioari buruzko bi bertso (595 bertsolerro)
-Maitasunari buruzko hamaika bertso (403 bertsolerro)
-Bertso autobiografiko bat (102 bertsolerro)
-Euskararen gorazarrea egiten duten bi bertso (59 bertso lerro) Liburuaren ezaugarriak
-Liburuak osotara, 28 orrialde.
-Behe nafarreraz idatzita
-Ez du jarraitzen ernazimenduko kanonari (ahozko literaturatik gertuago dago)
-4 / 4 // 4 / 3 neurria maiz erabili
-Garaziko hizkeraz idatzia

Joan Perez De Lazarraga (I)

Nov 25, 1548

Larrean 1548 urtean jaio eta 1605 urtean hil zen idazlea izan zen. Oñatiar familia bateko kidea izanez, Larreako dorrearen jauna izan zen. 2004 urterarte ezezaguna zen Borja aginagaldek Madrilen bere obra aurkitu zuen arte.
Hego Euskal Herriko testurik zaharrena da hau.
Izena: Dianea eta koplak da bere izena.
Urtea: 1567 urtean idatzi zuen.
102 orrialde;
45 koplek osatzen dute (9 gazteleraz).
Jorge de Montemayor idazlearen Los siete libros de Diana lanari (1559 urtekoa) jarraipena da

Joannes Leizarraga(II) Jesus Christ Gure Jaunaren Itun Berria

Nov 25, 1571

• Liburua Vulgatatik itzulia, baina baita originala:

Nafarroako erreginari zuzenduriko gomendiozko karta (bertan: erreginaren izaera laudatu eta helburua zein den adierazi)
Euskara
eta euskalkiekin izan dituen arazoak azaltzen dituen atala:
“Heuscalduney” (bertan: euskaldunei irakurtzen ikas dezatela eskatu).
Hizkuntzari dagokion kezka ikusi → Konsziente da nola euskara ia etxe
batetik bestera aldatu.
- Hizkera: lapurtera, zuberera eta behe-nafarreraz
-Jainkoaren hitza zabaldu nahia

Joannes Leizarraga (III) Kalendrera

Nov 25, 1580

• Itzulpen erlijiosoa. Egutegi bat.
• Helburua: herritarren bizimodua parametro erlijiosoen barnean finko mantentzea → jendeak jakitea egun bakoitzeko egin beharra; zeintzuk diren jai egun erlijiosoak edo santuen egunak

Errefrau Bildumak

Nov 25, 1596

1. urtean Iruñean “ Refranes y sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance con números sobre cada palabra” argitaratu zen. Ez dakigu zein den autorea. Baina Urquijok Esteban de Garibay proposatu zuen. Ale bakarra, Van dys-ek Alemanian topatutakoa. Antzinako errefrau bildumen artean garrantzitsuena. Errefrau askok XV. mendeko bandukideen arteko gatazkei egiten diete erreferentzia. Gipuzkeraren eragina duen, Bizkaieran idatzita. Oso hizkera arkaikoa. ( lehen erabiltzen zena)

Baladak,EPIKO-LIRIKOA

Nov 24, 1600

XVII. mendekoak dira
Kontaera dramatikoak dute oinarritzat, elkarrizketaz emanak.
Pertsonak, garaiak eta lekuak orokorrak dira
Isuri lirikoak denboraren eta leku zehaztasunen gainetik agertzen da
Arrosa zurriaren azpian, Brodatzen ari nintzen, Goizean goizik, Peru gurea

Joannes Leizarraga (IV) ABC edo Christianoen instruktorea

Nov 25, 1600

• Itzulpen erlijiosoa.
• Liburu praktikoa: protestantismoa praktikatzen duen jendeari eta Jaungoikoa zerbitzatu nahi dutenentzat bideratua, zer egin behar duten jakiteko
• Latinetik: mailegutza orokorra. Inguruko hizkuntzetatik: terminologia kultua eta erlijiozkoa.-Prosan idatzitako lehen euskal liburua izan zen
• Euskara prosan erabili zuen lehen idazlea.

Joan Perez De Lazarraga (II)

Nov 25, 1605

Izugarrizko arrakasta izan zuen.
Pertsonaia berdinak eta Arabako euskalkia darabil.
Gaur egun gipuzkoako Foru Aldundian dago.
Lazarragaren bertsoak lau bertso lerrotakoak dira (ahapaldi bakoitza).
Hoskidetasuna mantentzen du.
Maitasuna da gaia.

Balada LIRIKOA

Nov 24, 1700

XVIII. mendekoa.
Herri poesian ugariena eta onena moduen hartuta.
Kanta poesia hau lirika hutsa da, amodioa dute ia gai bakarra
Gaiak sinbolopean agertzen dira eta elkarrizketa bidez.
Gehiank Ipar Euskal Herrian bildu dira
Intxauspeko alaba, Txori erresiñula, EIjerra zira maitia, Maitia nun zira?

Errioxako Lekukotasunak: Emilianoar Glosak (I)

Mar 2, 2022

Erdiaroko lekukotasun asko aurkitzen dira toki eta pertsona izantegietan, batez ere X. mendetik aurrera Burgos eta Errioxa aldean (leku euskaldunak ziren)
Euskarako lehen esaldiak garaikoak dira, Donemiliagako Kukulako monastegiko prediku liburu baten glosa eran (esaldi baten itzulpena)
Esaldi hauek fraideak latinez ulertzen ez zuenez euskeratu egin zituela uste da.
Glosa hauek [] artean agertzen ziren, eta gaztelerazko glosa ondoren

Errioxako Lekukotasunak: Emilianoar (II)

Mar 2, 2022

Oso garrantzitsuak dira, garaiko morfologia erakusten dutelako eta baita frogatzen dutelako Errioxan euskara erabiltzen zela.
Esaldiak: [jzioqui dugu] eta [guec ajutu ez dugu]